نويسنده: محمد هاشمي*
منبع:
تاريخ ايران در دوره معاصر با
مسائل مهمي رودررو بوده است و مهم ترين و اصلي ترين مساله ايران در اين دوره
چگونگي رويارويي با دنياي مدرن است.
روشنفكران و صاحبان انديشه ايراني هركدام براي اين مساله
نظري ابراز كرده اند. محمد علي همايون كاتوزيان نيز يكي از مهم ترين نظريه پردازان
تاريخ معاصر به شمار مي رود كه در اين زمينه صاحب نظريه است. نخستين جرقه هاي فكري
مبني بر لزوم نوسازي ايران به زمان سلطنت فتحعليشاه قاجار بازمي گردد. صاحب منصبان
ايراني درگير در جنگ هاي ايران و روسيه كه با ارتش مدرن روس مواجه شدند، هنگامي كه
قدرت نظامي ارتش روسيه را مشاهده كردند، با درك لزوم نوسازي ايران نخستين قدم ها
را براي نوسازي برداشتند. اما اين تلاش ها با مرگ عباس ميرزا وليعهد و ميرزا عيسي
قائم مقام و قتل ميرزا ابوالقاسم قائم مقام ناكام و ناتمام ماند و حكومت واپسگراي
محمدشاه و وزير خرافاتي و بي كفايتش قسمت عمده يي از اصلاحات ناتمام گذشته را
برباد داد. اين سير ميان دوره اصلاحات و واپسگرايي در سرتاسر تاريخ معاصر ايران
امتداد يافت و پس از جنبش مشروطه رنگي ديگر به خود گرفت كه كاتوزيان نام آن را
«سنت استبداد - هرج و مرج» نامگذاري كرده است. به عبارت ديگر حكومت هاي
اقتدارگرا به استبداد روي آورده اند كه منجر به جنبش اصلاحي يا انقلابي شده كه آن
نيز در نهايت در وادي هرج ومرج گرفتار آمده و حكومتي اقتدارگرا رادر پي داشته است واين
چرخه در تاريخ معاصر ايران تكرار شده است. از نظر همايون كاتوزيان اين نوسازي
ناتمام ريشه در مشكلات تاريخي جامعه ايران دارد كه ما را به «شبهه مدرنيسم» دچار كرده است: «اساسي
ترين مانع پيشرفت جامعه همين سنت استبداد- هرج ومرج بود كه فقط به روابط دولت و
ملت محدود نمي شد بلكه در اعماق جامعه شناسي و روانشناسي فردي و اجتماعي كشور ريشه
دوانده بود. شما بارزترين نمونه اين را در رانندگي در خيابان ها و جاده ها مي
بينيد كه به شيوه يي لجام گسيخته است و نشان مي دهد افراد حقوقي براي ديگراني كه
آنان را شخصا نمي شناسند قايل نيستند. حتي كوچك ترين فرد اجتماع كه رفتارش لجام گسيخته
و خودسرانه باشد يك مستبد كوچك در تعارض با مستبدان ديگر است. باري در نتيجه ما در
آنچه شما ورود به دنياي نو مي ناميد تقريبا در همه موارد در سطح تجدد مانديم و به
عمق آن دست نيافتيم. من در كتاب اقتصاد سياسي ايران نام اين را شبه مدرنيسم نهاده
ام و شرح نسبتا مبسوطي درباره ماهيت و وجوه آن نوشته ام.»از همين روي است كه وي از
اصطلاح «جامعه كوتاه مدت» يا «جامعه كلنگي» براي بيان معضلات تاريخي جامعه ايراني
بهره برده است: «اين مفاهيم (جامعه كوتاه مدت) يا (جامعه كلنگي) كه بنده در اينجا و آنجا
شرح و بحث كرده ام يكي از ويژگي هاي بنيادين جامعه و تاريخ ايران است. در ايران
تغيير خيلي پيش مي آمد و مسلما بيشتر از اروپا، دقيقا به اين جهت كه جامعه يي كوتاه
مدت يا كلنگي بود. طبقات، دارايي، مقام و... همه كوتاه مدت بودند يعني از يك كوتاه
مدت به يك كوتاه مدت ديگر تغيير مي كردند يا به عبارتي كلنگي مي شدند. اما تغيير
مستمر و زاينده و سازنده و بلندمدت اگر نگوييم پيش نمي آمد، بسيار نادر بود. در
جامعه يي كه آينده نگري آن بر مبناي «از اين ستون به آن ستون فرج است» و «تا شش
ماه ديگر كي زنده كي مرده» قرار دارد، تغيير و توسعه مداوم و فزاينده اگر هم ممكن
باشد بسيار آهسته و گسستني است. مثلاافق سرمايه گذاري در ايران معمولابيش از دو يا
سه سال نيست كه به اصطلاح معروف «پول خودش را دربياورد». اين جامعه يي است كه در
آن غايت مطلوب خيلي از مردم اين است كه «بار خود را ببندند و بروند». به همين قياس
سياست و حكومت نيز در ايران كوتاه مدت بوده است.»كتاب «نوسازي ناتمام» كه مجموعه مصاحبه
هاي محمد صادقي با دكتر محمد علي همايون كاتوزيان است، از زاويه هايي متفاوت به
مسائل تاريخ معاصر مي پردازد و مصاحبه گر با طرح پرسش هاي هدفمند تلاش دارد تا از
نگاه يكي از برجسته ترين نظريه پردازان تاريخ معاصر به معضلات تاريخي جامعه ايران
نوري بتاباند.
۱ نظر:
تعریف زیادی از این طرف و آن طرف درباره کتاب تازه کاتوزیان شنیده بودم.
ارسال یک نظر